غذا از ابتدایی ترین نیازها برای انسان و به عبارت دیگر برای همه موجودات زنده است و نقش اساسی آن در زندگی انکارنشدنی است. شاید اندکی دور از ذهن باشد اما بخش بزرگی از فعالیت های دنیا به تولید، فرآوری و تهیه مواد غذایی اختصاص دارد. انسان ها بخش قابل توجهی از درآمدشان را صرف خرید غذا می کنند و در بعضی کشورها شغل بیش از سه چهارم جمعیت به طور مستقیم در ارتباط با تولید مواد غذایی است.
با توجه به اهمیت این موضوع سازمان خواربار جهانی ملل متحد (فائو) روز شانزدهم اکتبر مصادف با بیست و چهارم مهرماه را به عنوان روز جهانی غذا نامگذاری کرده است. سال ۱۹۴۵ برای نخستین بار پیشنهاد شد این روز به افتخار تاسیس سازمان فائو به عنوان روز جهانی غذا نامگذاری شود. در حقیقت آن زمان با هدف توجه به موضوع مهم غذا چنین تصمیمی مطرح شد و نوامبر سال ۱۹۷۲ در بیستمین کنفرانس کشورها که با شرکت اعضای سازمان خواربار جهانی تشکیل شد این روز به عنوان روز جهانی غذا اعلام شد. این روز از سوی بسیاری از سازمان های مرتبط با امنیت غذایی از جمله صندوق بین المللی توسعه کشاورزی جشن گرفته و هر سال شعاری برای آن انتخاب می شود.
فرهاد زعفری
پزوهشگر غذا و مدرس دانشگاه
امسال تغذیه جهانی، مراقبت از زمین به عنوان شعار روز جهانی غذا انتخاب شده است. منظور از تغذیه جهانی توجه به رویکرد دسترسی به غذا برای همه است و مراقبت از زمین نیز بیانگر اهمیت حفظ محیط زیست است.
تغذیه جهانی، مراقبت از زمین شعاری است که امسال از سوی فائو به عنوان شعار روز جهانی غذا مطرح شده است. مفهوم این شعار این است که تغذیه جهانی با مراقبت از زمین امکان پذیر است. این شعار در بردارنده نکات مهم و اساسی و در عین حال منطقی است. میزان زمین های قابل کشت و زرع و همچنین مقدار آبی که برای کشاورزی در اختیار داریم محدود و غیرقابل توسعه است. بنابراین اگر بدرستی از زمینی که در اختیار داریم و منابع آب محدودی که در دسترس داریم استفاده نشود، غذای کافی مورد نیاز برای جمعیت رو به رشد جهان و در نگاه کوچک تر جمعیت رو به رشد کشور و رسیدن به اهداف مورد نظر در برنامه ای که به عنوان یک محور اصلی برای رشد جمعیت در نظر گرفته شده تامین نخواهد شد. براساس برنامه های درنظر گرفته شده قرار است جمعیت کنونی کشور از ۷۷ میلیون نفر بیشتر شود و اگر درخصوص مراقبت از زمین و منابع آب و استفاده صحیح از این منابع برنامه ریزی درستی از سوی مسئولان انجام نشود در تامین امنیت غذایی با چالش های اساسی مواجه خواهیم شد.
نکته مهم این است که در اهداف مطرح شده به عنوان اهداف هزاره که نقطه هدف گذاری آن سال آینده است باید جمعیت گرسنگان جهان- که بر اساس آمار رسمی اعلام شده از سوی فائو حدود ۸۷۰ میلیون نفر برآورد شده است- در سال ۲۰۱۵ (یعنی تا سال آینده) تا ۵۰ درصد کاهش پیدا کند. بسیاری از کشورها به این هدف رسیده اند و بسیاری از کشورها هم بشدت عقب هستند. مشکل این کشورها ناشی از این است که نتوانسته اند به شکل صحیح از آب و زمین استفاده کنند.
متاسفانه ما در کشور برنامه های نامناسبی را در حوزه کشاورزی به اجرا در آورده ایم. استفاده بی رویه و برداشت بدون برنامه از آب های زیرزمینی موجب شده سطح آب های زیرزمینی بشدت کاهش پیدا کند. ما در ۳۰ سال گذشته بیش از ۵۰ درصد ذخایر آب های زیرزمینی را برداشت کرده ایم که این مشکل کاملاملموس است. هر سال تابستان در بسیاری از شهرها درباره مصرف آب هشدار داده می شود و بعضی شهرها به علت کمبود آب در وضع قرمز قرار می گیرند. این مشکل در بخش کشاورزی بمراتب بیشتر است. مصرف بی رویه آب و برداشت بی رویه از ذخایر آب زیرزمینی از یک سو موجب کاهش ذخایر آب های زیرزمینی و از سوی دیگر موجب افزایش شوری خاک شده است. در نتیجه درجه حاصلخیزی زمین های زراعی و قابل کشت کاهش پیدا کرده است. با توجه به این که الگوی کشت مناسبی در بخش کشاورزی رعایت نشده، حاصلخیزی زمین های زراعی کاهش پیدا کرده است. خشکسالی و کمبود بارندگی نیز در سال های اخیر مزید بر علت شده است. این مشکلات به این معنی است که سیاست های بخش کشاورزی به بازنگری نیاز دارد.
متاسفانه باوجود آموزه های دینی در قرآن، سنت ائمه و سیره حضرت رسول اکرم(ص) که ما را از اسراف بر حذر می دارد، ما هنوز در زمینه موادغذایی شاهد اسراف هستیم و فرهنگ درست مصرف کردن موادغذایی در کشور ما نهادینه نشده است.
خانواده ها همچنان مطابق فرهنگ گذشته بیش از نیازشان موادغذایی می خرند. اگر امروز به نیم کیلو سیب زمینی نیاز داشته باشید معمولاچهار تا پنج کیلو سیب زمینی می خرید. انبار کردن موادغذایی موجب می شود بخشی از موادغذایی از بین برود و این فرهنگ نادرستی است که در بخش مصرف وجود دارد. علاوه بر این در زمینه عادات غذایی نیز در کشور ما مشکلاتی وجود دارد که امنیت غذایی را با خطر جدی مواجه می سازد. فست فودها بشدت در برنامه غذایی ایرانی ها مورد توجه قرار گرفته است. کمبود میوه و سبزیجات در برنامه غذایی بشدت محرز است. مصرف نمک و روغن در برنامه غذایی ما افزایش یافته است. مصرف سرانه روغن در برنامه غذایی ما ایرانی ها بالغ بر ۲۰ کیلوگرم در سال است که این رقم تکان دهنده ای است و نتیجه آن به شکل چاقی و اضافه وزن نمود پیدا می کند.
بیش از ۴۰ درصد جمعیت کشور ما از چاقی و اضافه وزن رنج می برند. این مشکل نه تنها روی بهره وری کار در بخش نیروی انسانی اثرگذار است بلکه می تواند به بروز بیماری های متعدد در بین این گروه از افراد منجر شود.
مصرف قند و شکر در کشور ما بسیار بالاست. سرانه مصرف شکر در کشور بالغ بر ۳۰ کیلوگرم اعلام شده است. قند و شکر به صورت مستقیم و غیرمستقیم از طریق نوشیدنی ها و آبمیوه های بازسازی شده، کمپوت و مربا در برنامه غذایی ما وجود دارد. مصرف نمک در ایران دو برابر استاندارد جهانی است. اینها نتیجه عادات غذایی غلطی است که در برنامه غذایی ما ایرانی ها وجود دارد. تا پیش از مطرح شدن موضوع استفاده از پالم در لبنیات، مصرف سرانه شیر در کشور ۹۰ کیلوگرم برآورد شده بود که پس از این ماجرا به حدود ۷۰ کیلوگرم و حتی شاید کمتر از این مقدار رسیده است. این در حالی است که مصرف سرانه شیر و فرآورده های لبنی در سطح دنیا حدود ۳۰۰ کیلوگرم است.
مصرف سرانه نان در ایران بیش از ۱۶۰ کیلوگرم است در صورتی که در کشورهای اروپایی مصرف سرانه نان حدود ۵۰ تا ۷۰ کیلوگرم است. در سیاست های بخش بهداشت و درمان که از طرف رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده در یکی از بندهای ذیل این سیاست ها به اصلاح سبک تغذیه اشاره شده است. سبک غذایی غلط ایرانی ها می تواند به نا امنی غذایی منجر شود. بخشی از عادات غذایی غلط ناشی از زندگی ماشینی و صنعتی است. مادرها امروز حوصله ندارند به سبک قدیم غذا طبخ کنند. البته بخشی از آن نیز نتیجه وضع معاش و درآمد افراد است. افزایش قیمت ها موجب شده است بسیاری از مواد غذایی ضروری از برنامه غذایی افراد حذف شود.
خلاصه این که علاج تامین امنیت غذایی و مسیر درست تامین نیاز غذایی افراد، حفظ زمین و مراقبت از این نعمت خدادادی است. یکی از بخش های مورد نظر در تامین امنیت غذایی این است که از زمین و آب به درستی استفاده شود. مراقبت به معنی استفاده نکردن نیست بلکه به معنی درست استفاده کردن است که مستلزم برنامه ریزی است.
امنیت غذایی همواره به عنوان یک موضوع استراتژیک مطرح بوده است. در سند چشم انداز که در افق ۱۴۰۴ مطرح شده، ایران کشوری است برخوردار از امنیت غذایی. یکی از سیاست های کلی در برنامه های چهارم و پنجم توسعه تامین امنیت غذایی با تکیه بر تولید از منابع داخلی و تکیه بر خودکفایی است. متاسفانه در این قسمت از برنامه عقب هستیم. مقدار قابل ملاحظه ای از خارج از کشور تامین می شود. بیش از ۹۰ درصد روغن مصرفی از طریق واردات تامین می شود. این برای کشوری که قرار است در سند چشم انداز از امنیت غذایی برخوردار باشد یک هشدار است. ۵۰ درصد قند و شکر مصرفی کشور از طریق واردات تامین می شود. مقدار قابل ملاحظهای از درآمدهای نفتی و در آمد حاصل از صادرات غیرنفتی صرف خرید موادغذایی می شود. البته این ایراد نیست که کشوری موادغذایی وارد کند اما حد و اندازه دارد. هر کشوری از مزیت هایی برخوردار است و این مزیت ها نسبی است. قرار نیست مانند ۱۰۰ سال پیش هر کشوری نیازهای معیشتی خودش را تامین کند. این داد و ستدها در همه دنیا وجود دارد. کشوری که بخش اعظم مواد غذایی که استفاده می کند را از طریق واردات تامین کند جایگاه خوبی ندارد و این به معنی ناامنی غذایی است. از طرف دیگر ضایعات محصولات کشاورزی بیداد می کند و می تواند به از بین رفتن امنیت غذایی منجر شود. اگر همین ضایعات به ۵۰ درصد کاهش پیدا کند می تواند تامین کننده غذای یک میلیارد نفر باشد. یعنی تا ۲۰۵۰ که جمعیت دنیا به بیش از ۹ میلیارد نفر می رسد و باید به فکر غذا برای این افراد باشیم، می توانیم با صرفه جویی در ضایعات کشاورزی این نیاز را برطرف کنیم. کاهش ضایعات یعنی مراقبت درست از زمین. شما بابت تولید یک کیلوگرم از محصولات غذایی مانند گندم، سیب زمینی و حبوبات آب مصرف می کنید، از کود شیمیایی استفاده می کنید. در حقیقت نفت را در صنایع پتروشیمی به کود تبدیل می کنیم. باید از سموم و مواد شیمیایی دفع آفات که از فرآورده های شیمیایی است استفاده کنیم تا از این محصول مراقبت کنیم. کشاورز وقت و سرمایه می گذارد و ناگهان در بخش میوه و سبزی و تره بار در مزرعه، مسیر حمل و نقل و بعد از عرضه به بازار و مصرف در خانه ۵۰ درصد محصولات به ضایعات تبدیل می شود. بنابراین کاهش ضایعات کشاورزی می تواند راهکاری مناسب برای مراقبت از زمین باشد. درست استفاده کردن از زمین و منابع آب های زیر زمینی و عملکرد مناسب و صحیح صنایع پایین دستی یعنی صنایع تبدیل مواد غذایی یا صنایع غذایی می تواند به کاهش ضایعات کشاورزی منتهی شود.
اگر سیستم حمل و نقل، سردخانه و انبار بدرستی اداره و مدیریت شود مراقبت از زمین به شکل عملی انجام می شود. در غیر این صورت اگر با همین روند پیش رویم و الگوی تغذیه اصلاح نشود، صنایع فرآوری محصولات کشاورزی توسعه پیدا نکند و از روش های جدید استفاده نشود، زیر ساخت های حمل و نقل اصلاح نشود، صنایع بسته بندی و نگهداری و سردخانه ها اصلاح نشود، فرهنگمان اصلاح نشود یا سیاست های بخش کشاورزی اصلاح نشود به امنیت غذایی نخواهیم رسید و نه فقط شعار امسال بلکه هر شعار دیگری هم که برای این روز انتخاب شود، محقق نخواهد شد.
